III.

Francesco Maurolico a Pietro Bembo

Messina, 4 maggio 1536

Lettera autografa di Maurolico conservata nel codice Barb. Lat. 2158, cc. 143r-146v. Come ha già indicato Giuseppe Spezi, che ne curò la prima edizione [Spezi 1862, pp. 79-84], si tratta con ogni evidenza della prima lettera che Maurolico scrisse in assoluto al Bembo. La lezione qui proposta è quella dello Spezi, più corretta di quella successiva del Guardione (Guardione 1895, pp. 36-39).

Clarissimo Doctissimoque Viro Petro Bembo

Si memor es Constantini tui Lascaris, sub quo graecis hic olim literis operam dedisti, Bembe praestantissime, credo te neque nostri oblitum. Ex civibus nostris complures tempus illud aureum commemorant, domum in qua morabaris subinde nobis ostendunt ac venerantur. Quid mirum, si patrem quoque meum Antonium Maurolycum Lascaris amicissimum memoria teneres? Utinam ego eo tempore fuissem, ut te videre potuissem. Quod quoniam mihi fata negarunt, ab hinc decennium Romam veni, non tam Romam, quam te videndi cupidus. Commendabant tunc me tibi literae Petri Pharaonii patritii nostri clarissimi tibique amicissimi, tu autem paucis ante diebus Roma discesseras; adeo mihi fortuna fuit iniqua. Video quanti te faciat aetas nostra, nequeo te non mirari, venerari animoque toto desiderare. Hinc spero te in omnes humanissimum studiosorumque omnium amantissimum literas has nostras benigne suscepturum. Quod mihi tantum erit, quanto erga te rapior affectu quantique tuam facio benevolentiam. Dum mihi te praesentem videre et alloqui non datur, liceat saltem epistola salutare.

Ego quidem in bonis artibus et mathematicis praecipue disciplinis diu versatus sum: quarum me quandoque tantus amor occupavit, ut caeteras philosophiae partes pene contempserim. Sed illud non aegre ferre nequeo, quod tales hodie disciplinae non ita, ut decet, excoluntur. Floret ubique Galenus, resonant academiae Iustiniano, rumpuntur marmora dialecticis iurgiis. Cur silet Euclides praestantissimus? Cur silet Archimedes ac Theodosius? Cur Menelai, Apollonii, Sereni praeclara nusquam audiuntur nomina? An ideo quoniam Galenus et Iustinianus soli, ut aiunt vulgo, quaestum et vitae commodum afferant, in caeteris nihil frugis subsidat? Vulgaris est haec sententia et imprudenter prolata. Nam si recte consideres, caeterae disciplinae sine mathematicis esse, aut certe bene esse non possunt. Medico in componendis pharmacis proportionum, in exhibendis astrorum peritia opus est. Iureconsulto in litibus dirimendis agrisque metiendis geometria est necessaria. Agricolis, nautis astrorum observatio, mercatoribus omnique hominum generi arithmetica quantum sit necessaria, docet experientia. Non est ergo, cur tam praeclarae tamque necessariae scientiae contemnantur. Ex Euclide vix sex elementorum libri leguntur, ad caeteros nemo progreditur, ceu ad ignotas oras. Nam Theodosii et Menelai sphaerica, Apollonii conica, Archimedis opera de circuli dimensione, de sphaera et cylindro, de isoperimetris, de momentis aequalibus, de quadratura parabolae, de speculis ignificis nusquam apparent, non secus ac si admisso inexpiabili perpetuum meruerint exilium. Et horum si quid circumfertur, tot tantisque scatet mendis, ut vix etiam ab authore ipso emendari possit. Astronomica quoque studia adeo exoleverunt, ut Ptolemaeo caeterisque optimis authoribus neglectis, nil nisi sphaeram loannis de Sacro Bosco legamus, proponamus, celebremus, quasi opus egregium et notatu dignum. Sed quid mirum? Nemo potest hominis illius errores deprehendere, nisi Ptolemaeum praelegerit. Quod si Ioannes a Regio monte aut eius praeceptor Georgius Peurbachius, uterque mathematicus consummatissimus, sicut planetarum theorias, sic sphaerae rudimenta nobis edidisse iam pridem cum Gerardo cremonensi una Ioannes hic de Sacro Bosco rudis astronomus exsibilatus et explosus fuisset. Eorum autem, quae ad tabularum pertinent calculum, nihil illustrius alfonsinis tabulis; et tamen illarum canones multis magnisque mendis foedantur, quae a nemine, quem sciam, animadversae sunt; et quoties opus illud a celebratis doctoribus recognitum impressioni traditum est, toties canones ipsi suis inquinatae maculis in lucem exierunt.

Libet mihi, Bembe vir doctissime, de tanta doctrinae huius calamitate tecum conqueri, qui omnis generis scientiarum et amator et defensor es eximius. Ego, quantum mihi licuit, assiduis studiis mentisque agitationibus, nisus sum collatis priscis exemplaribus et dictorum authorum et aliorum opera complura emaculare et in suum restituere nitorem; quae tibi gratissima fore spero, si quando curis necessariis laboribusque vacuus his vacare poteris. Scripsi quoque per me nonnulla videlicet de figuris locum implentibus, ubi Averrois error patebit, qui putavit, sicut cubos inter regularia quinque solida, ita et pyramides per se locum implere. Item sphaericorum libellos II¹, arithmeticam, arithmetica data, in quibus multa a Boethio, Iordanoque praetermissa, demonstrantur. Photismos, in quibus solares radii per qualevis foramen transmissi rotunditas demonstratur. Diaphana, in quibus multa de iride, quae necubi leguntur. De motuum symmetria. Arithmeticas geometricasque quaestiones. De sphaera mobili. Speculationes multas, ubi inter caetera demonstramus latus octogoni lineam esse minorem, dodecagoni vero latus apotomen, circulo inquam rationalem habente diametrum inscriptorum, et alia complura. Dialogos quoque tres, primum de forma, numero et ordine tam elementorum, quam coelorum. Alterum de circulis sphaerae et planetarum motibus. Tertium de anno et reliquis temporum spaciis. Quos dialogos, quoniam mundi formam et ordinem continent, placuit appellare Cosmographiam: quam ego tibi, si lubet, dedicare decrevi. Est mihi sphaericum instrumentum circulis aeneis compactum, quod tu olim Venetiis ad Constantinum tuum Lascarem misisti. Sunt in eius zodiaco signa latine graeceque conscripta; illud in Cosmographia nostra commendatur et explicatur.

Nunc operam do historiis antiquis recentibusque colligendis, quaecumque de sicanicis agunt, ut hinc de nostratibus rebus (quae multae sunt et a multis celebratae utriusque linguae authoribus) una texatur historia: in qua includentur quaecumque de Aetna traduntur et ipsum quoque montis incendium, quod proximis diebus vicinas urbes terruit. Sed volo tibi nunc de hoc principium processumque singillatim scribere: scio enim quam sis antiquitatum rerumque admirabilium avidus. Primum ad martii diem XXI horis post solis occasum nondum elapsis duabus terrae tremuere. Eo motu sensimus terram ter aut quater deorsum subsedisse. Suspicamur motus illius causam fuisse vapores cavernis inclusos ignemque tunc primum exhalantem. Postridie, post solis occasum, Aetna tremoribus tonitruisque ingentibus editis horrendas eructavit flammas, fastigii pars corruit introrsum. Linguaeglossae incolae, deserto oppido, versus mare fugere pavidi. Praeterea versus Calathabianum usque ad mare tantum pumicum nigrique pulveris de monte pluit, ut herbas texerit, itaque exusserit, ut tactae in pulverem redigerentur. Versus Brontem novo mons hiatu flammas emisit per sex millia passuum. Concrematae telluris et exusti sulphuris excrementa cum igne defluebant de liquefacta nive torrentes arbores trahebant. XXIII martii ad occasum solis Catanae visa fuit Aetna immensam erupisse facem, quae ad occursum collis bifariam divisa magno cum fragore inde Paternonem, hinc Catanam versus irruebat terribili descensu octo passuum millia comprehendens. Trepidabat undique Catana; pavidi cives divos invocabant. Sacerdotes una cum populo divae Agathae velamen extra urbem venerabundi ferebant ad templum Agathae vetus moxque ad templum Annunciationis, usque ad septimam noctis horam, donec flammarum furia resedit. Lapides pumicesque nigri circumquaque grandinabant; pulvis niger, cinis, favillae per magnam Siciliae partem perque Calabriam depluere. Vidimus Messanae herbarum folia cinere illo conspersa. Supra Brontem divique Nicolai coenobium de quinque foraminibus nunc primum factis affatim erumpebat ignis. Templum quoddam divi Leonis episcopi coenobio dicto propinquam incendio totum corruit, pars quoque coenobii consumpta est. Subterraneus ignis sulphurea vena nutritus radices exurebat arborum, quae cum omnium admiratione cadere videbantur. Supra Calathabianum hiavit montis latus, voraginemque fecit X milliariis longam, tribusque pedibus latam, ac sine fine profundam. Referunt nonnulli a quibusdam vicinae regionis piscatoribus tractum fuisse raete serpentibus colubrisque refertum: quos suspicantur incendio vitato in flumina Symethum et Pantachum atque inde in mare delapsos in raetia incidisse. Sequentibus quoque diebus non cessavit ignis. Medicus quidam Franciscus Niger leontinus, cum ad montem accessisset cum sociis tribus, videndi causa, reversus diem obiit extremum; socii quoque languore oppressi sunt, incertum an vaporibus afflati, an aliter laesi. Dudum renunciatum est montem cum impetu eructantis flammae expulisse simul nives, quarum casu Brontis vineae laesae sint. Faxit Deus ne quid mali portendat novum hoc Aetnae incendium, quod per annos XXXX aut paulo pauciores desierat. Variae sunt circa hoc vulgi fabulae. Tradunt aliqui malos daemones ab insula Vulcani migrasse in Aetnam. Alii referunt vidisse se defunctorum umbras igni destinatas eodem catervatim properantes, inter quos agnovisse quosdam tyrannos ac latrones. Haec habui, quae de Aetna scriberem. Cosmographia nostra propere ad te veniet, sicubi opus fuerit, corrigenda, si modo tantum merebitur habere correctorem. Interea tu si quid habes, impertire: in ea enim es urbe, quae tanta studiorum opulentia redundat, ut nihil ei desit, quod cuiusvis disciplinae cupidis propinari possit.

Vale vir doctissime et literatorum omnium decus.

Messanae, Quarto nonas maii, M. D. XXXVI.

Ad omnem tibi promptus officium servitiumque.

Franciscus Maurolycus Messan. Scrip.